Podział majątku wspólnego - jak się za to zabrać
Podział majątku wspólnego często bywa sprawą skomplikowaną a postępowania w tym przedmiocie mogą trwać wiele lat, zwłaszcza wtedy, gdy konieczne jest zasięgnięcie opinii biegłego sądowego w celu wyceny wartości składników tego majątku.
Przygotowując się do podzielenia majątku wspólnego, należy ustalić:
1. datę ustania wspólności majątkowej,
2. skład majątku wspólnego,
3. wartość majątku wspólnego,
4. sposób dokonania podziału,
5. wartość ewentualnych nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny lub na majątek osobisty drugiego z małżonków oraz wartość nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty.
Datą ustania wspólności majątkowej będzie np. data:
- uprawomocnienia się wyroku rozwodowego,
- uprawomocnienia się wyroku ustalającego rozdzielność majątkową pomiędzy małżonkami lub data wskazana w tym orzeczeniu,
- uprawomocnienia się wyroku orzekającego separację,
- zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej (tzw. intercycy).
Ustalenie składników majątku wspólnego może przysporzyć kłopotów, zwłaszcza, jeżeli jeden z małżonków jest lub był w chwili ustania wspólności majątkowej wspólnikiem spółki cywilnej, albo wspólnikiem spółki prawa handlowego (np. spółki jawnej, komandytowej, z o.o.). Do ustalenia składników podlegających podziałowi niezbędne jest także określenie czasu ich nabycia, tj. czy zostały nabyte w trakcie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej, czy nie, bowiem zasadą jest, że wszystko, co zostało nabyte przez oboje małżonków lub jednego z nich w trakcie trwania wspólności majątkowej, wchodzi w skład majątku wspólnego (art. 31 § 1 krio).
Kodeks rodzinny i opiekuńczy określa, co należy zaliczyć do majątku wspólnego i co należy zaliczyć do majątku odrębnego jednego z małżonków.
Katalog składników majątku wspólnego jest otwarty, bowiem w art. 31 § 2 krio użyto zwrotu „w szczególności” i tak, wg tego przepisu do majątku wspólnego, oprócz przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania wspólności majątkowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, należą m. in.:
1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2020 r. poz. 266, 321, 568, 695 i 875).
Inaczej rzecz się ma w przypadku ustalenia przedmiotów, które nie wchodzą do majątku wspólnego, ponieważ w tym przypadku katalog składników wchodzących w skład majątków odrębnych małżonków jest zamknięty, czyli, inaczej mówiąc, wszystko co nie mieści się w tym katalogu, co do zasady należy do majątku wspólnego.
Zgodnie z art. 33 krio, do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
a. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
b. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
c. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
d. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
e. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
f. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
g. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
h. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
i. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
j. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Powyższy katalog składników majątku osobistego, czyli tego co nie wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków, a więc nie podlega podziałowi, przysparza niekiedy problemów interpretacyjnych i wymaga sięgnięcia do orzecznictwa, które kształtuje kierunek wykładni przepisów.
Dla przykładu, do praw majątkowych wynikających ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, o których mowa w pkt c art. 33 krio należą prawa związane z udziałem małżonka w spółce cywilnej, co oznacza, że co do zasady, spółka cywilna a ściślej mówiąc - prawa majątkowe wspólników tej spółki, nawet jeżeli powstała w trakcie trwania wspólności majątkowej, nie wchodzą w skład majątku wspólnego. W takim przypadku współmałżonek wspólnika spółki cywilnej będzie jednak mógł dochodzić rozliczenia ewentualnych nakładów poczynionych na majątek odrębny i podziału dochodów uzyskanych przez małżonka z działalności spółki.
Innym przykładem odzwierciedlającym złożoność problematyki dotyczącej podziału majątku jest określenie, czy dany przedmiot, zakupiony w całości lub w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, ale nabyty w trakcie trwania wspólności, wchodzi w skład majątku wspólnego. Możemy tu bowiem mieć do czynienia albo z nakładem, albo z zasadą surogacji. W tym pierwszym przypadku, przedmiot będzie należał do majątku wspólnego, ale małżonek, z którego majątku osobistego pochodziły środki przekazane na jego nabycie, będzie mógł dochodzić rozliczenia nakładu poczynionego na powyższy cel. W drugim przypadku małżonek, z którego majątku pochodzą środki albo przedmiot, przeznaczone na nabycie innego przedmiotu, będzie musiał dowieść, że doszło do zamiany składnika jego majątku osobistego na ten nabyty przedmiot, który wówczas wchodzi w skład majątku osobistego. Przykładem zastosowania zasady surogacji będzie sytuacja, w której jeden z małżonków otrzymał od rodziców w darowiźnie mieszkanie, które jednak nie odpowiadało obdarowanemu np. ze względu na lokalizację, więc postanowił je zbyć i za uzyskaną cenę zakupić inny lokal, wówczas zarówno to darowane mieszkanie (do czasu jego zbycia), jak i to nowe, będą należały do majątku osobistego. Ze względu na domniemanie faktyczne, że wszystkie przedmioty zakupione w czasie trwania wspólności majątkowej, należą do majątku wspólnego, ciężar udowodnienia faktu uprawniającego do zastosowania zasady surogacji lub rozliczenia nakładu spoczywa na stronie wywodzącej z tego faktu korzyści.
Inną sytuacją będzie nabycie przedmiotu, które nastąpi w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, ponieważ wówczas nabyty przedmiot w części może być zaliczony w skład majątku wspólnego a w części w skład majątku osobistego. Tak np. wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 października 2018 r. w sprawie III CZP 45/18, która brzmi:
„Rzecz nabyta w trakcie trwania małżeństwa, w którym obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa, w części ze środków pochodzących z majątku osobistego jednego z małżonków, a w części z ich majątku wspólnego, wchodzi do majątku osobistego małżonka i do majątku wspólnego małżonków w udziałach odpowiadających stosunkowi środków przeznaczonych z tych majątków na jej nabycie, chyba że świadczenie z majątku osobistego lub majątku wspólnego przekazane na nabycie rzeczy miało charakter nakładu, odpowiednio, na majątek wspólny lub osobisty.”
W praktyce oznacza to, że jeżeli np. małżonkowie nabędą dom o wartości 400.000 zł, ale środki na ten cel będą pochodziły w części, tj. w kwocie 300.000 zł z majątku wspólnego a w części, tj. w kwocie 100.000 zł z majątku osobistego, to dom ten będzie w 25 % składnikiem majątku osobistego a w 75% składnikiem majątku wspólnego.
Wybierając drogę postępowania sądowego w celu podziału majątku należy pamiętać, że przedmiotem tego postępowania będą składniki należące do małżonków w chwili ustania wspólności majątkowej, ale jednocześnie istniejące w chwili dokonywania podziału. W podziale nie uwzględnia się zatem składników, które istniały w chwili ustania wspólności, ale zostały zbyte w ramach normalnej gospodarki. Zgodnie z najnowsza linią orzeczniczą, sąd ustala jakie składniki wchodziły w skład tego majątku w chwili ustania wspólności, ale wg stanu technicznego i wartości tych składników w chwili orzekania o podziale (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 lutego 2018 r. w spr. III CZP 103/17).
Powyższe oznacza, że jeżeli np. jeden z małżonków znajduje się w posiadaniu składnika majątku wspólnego i po ustaniu wspólności nastąpi pogorszenie stanu technicznego tego składnika na skutek normalnej eksploatacji albo zostanie on w ramach racjonalnej gospodarki zbyty bądź utracony z przyczyn niezależnych od tego małżonka, to okoliczność ta będzie niekorzystna dla drugiego małżonka, ponieważ sąd przy wycenie weźmie pod uwagę aktualny stan przedmiotu albo nie weźmie go pod uwagę, gdyż w czasie podziału nie istnieje.
Inaczej będzie w sytuacji, gdy przedmiot taki zostanie celowo uszkodzony, zniszczony lub utracony w sposób zawiniony przez małżonka, będącego w jego posiadaniu, wówczas sąd może zaliczyć wartość tego przedmiotu z chwili ustania wspólności, na poczet udziału w majątku wspólnym tego małżonka, którego zawinione zachowanie spowodowało uszczuplenie majątku wspólnego.
W skład majątku wspólnego oprócz rzeczy i praw, może wejść przedsiębiorstwo. Zgodnie z art. 551 Kodeksu cywilnego, przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych, przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. W skład przedsiębiorstwa wchodzi w szczególności jego nazwa, własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości, prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości, patenty, koncesje oraz tajemnice przedsiębiorstwa. Wycena wartości przedsiębiorstwa jest więc bardzo często problematyczna, podobnie jak ustalenie sposobu podziału tego składnika, w przypadku braku zgody byłych małżonków w tym zakresie.
Ustalenie wartości składników majątku w postępowaniu sądowym w większości przypadków następuje po zasięgnięciu przez sąd opinii biegłych wyspecjalizowanych w tym przedmiocie, co znacząco wpływa na czas trwania tego postępowania i jego koszty, obciążające strony.
Skoro mowa o sposobie podziału, to może on zostać dokonany poprzez podział fizyczny rzeczy (jeżeli jest to możliwe) albo przyznanie składnika jednemu z małżonków albo poprzez sprzedaż składnika i podział uzyskanej ceny. W przypadku przyznania na własność składnika jednemu z małżonków, sąd może orzec obowiązek spłaty na rzecz drugiego z małżonków.
Czy kredyty obciążające małżonków będą rozliczane w podziale majątku?
Orzecznictwo jest w tej kwestii ugruntowane i zgodnie z nim, przedmiotem podziału majątku wspólnego mogą być jedynie aktywa, natomiast niespłacone długi obciążające wspólnie małżonków nie podlegają rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku.
A co z hipoteką, czy w postepowaniu o podział majątku można odliczyć jej wysokość od wartości nieruchomości, którą obciąża?
W świetle aktualnej linii orzeczniczej odpowiedź na powyższe pytanie brzmi NIE.
W uzasadnieniu uchwały 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2019 r. w sprawie III CZP 30/18 wskazano, że hipoteka obciążająca nieruchomość byłych małżonków będących dłużnikami osobistymi (kredytobiorcami) jak i do chwili podziału – dłużnikami rzeczowymi (współwłaścicielami nieruchomości obciążonej hipoteką), nie ma wpływu na wartość rynkową nieruchomości, przyjmowaną przez sąd za podstawę ustalenia wysokości spłaty lub dopłaty należnej małżonkowi, który nie otrzymuje nieruchomości lub prawa do lokalu.
Wskazana uchwala zawiera też istotną tezę dotyczącą możliwości dochodzenia rozliczenia spłaconego kredytu a brzmi ona następująco:
„Artykuł 618 § 3 k.p.c. nie wyłącza dochodzenia między małżonkami roszczenia o zwrot kwoty zobowiązania zabezpieczonego hipoteką, spłaconego przez jednego z nich po uprawomocnieniu się postanowienia o podziale majątku wspólnego.”
W tym miejscu wyjaśnić należy, że zgodnie z art. 618 kpc, co do zasady, wszelkie roszczenia związane ze zniesieniem współwłasności (a więc także w postępowaniu o podział majątku wspólnego) dotyczące np. rozliczenia nakładów, pożytków lub korzystania z rzeczy, niezgłoszone w toku postępowania działowego, po uprawomocnieniu się postanowienia kończącego to postępowanie wygasają. Dotyczy to jednak roszczeń wymagalnych w chwili dokonywania podziału, zatem roszczenia, które stały się wymagalne później, mogą być dochodzone w odrębnym procesie.
Tematyka związana z podziałem majątku jest na tyle obszerna, że nie sposób ująć wszelkich zagadnień z nią związanych w jednym skondensowanym artykule zachowując jednocześnie klarowność przekazu. Do omówionych w dużym skrócie zagadnień dochodzi jeszcze m in. problematyka dotycząca ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, ten temat jednak ujęty zostanie w odrębnym artykule.
Jak więc widać, podział majątku to sprawa na tyle złożona, że warto w celu jej prawidłowego przeprowadzenia zwrócić się do adwokata.
Aby uniknąć długotrwałego i kosztownego postępowania o podział majątku przed sądem, warto rozważyć alternatywę, jaką jest mediacja, która umożliwi skuteczne, szybkie i znacznie tańsze rozwiązanie sprawy.
